kürt tarihi

kürtler, ortadoğunun en eski halklarından olup toros dağlarından zagros dağlarına kadar uzanan coğrafyada yaşayan ve hint-avrupa dil grubuna ait bir dil konuşan halkdır. yaşadıkları coğrafyanın adı tarihsel olarak kürdistandır, başka bir tanımla ise kuzey mezopotamya da denilebilir. tarihi kaynaklar kürtlerin tarihini 5000 yıl geriye götürmektedir.

etimoloji
kürt isminin kaynağı tarihsel olarak çok eskilere dayanmaktadır. bazı araştırmacılara göre kürt teriminin temelinde kur kelimesi yatmakta olup sümer kökenlidir. sümerce'de kur, dağ demektir.tieki aidiyeti ifade eder. böylelikle kurti kelimesi dağın halkı anlamına gelmektedir. bu ismin geçmişi m.ö. 3000 lere kadar dayanmaktadır. kürdistan coğrafyası bilindiği gibi dağlık bir bölgedir. o çağlarda insanlara coğrafyalarıyla veya yaşam tarzlarıyla bağlantılı adlar verilirdi. kürtlerinde işte bu dağlık coğrafyada binlerce yıldır yaşamasından dolayı bu adı almış oldukları ileri sürülmektedir. sümercedeki kurti adı, greklerede 2200 yıl önce kurdienne (kürt memleketi) diye geçmiştir. 

the name kurd and its philological connections adlı yazısında driver, listesini yazıtlardan çıkardığı kurti, karda, karduk, gord, kord, cardakes, cyrtii, vd gibi sonekleri farklı dillere göre değişse de hepsi ortak bir krd/krt öğesi içeren tüm bu adların aynı kökten geldikleri ve etnik olarak ilişkili oldukları sonucuna varmıştır.
dr. asad khailany nin yaptığı araştırmalarda binlerce yıllık tarihi kaynaklar kürtleri şöyle kaydetmiştir:
dr. asad khailany s researches based on thousands of historical resources.

sümerler (sumerians) - karda, kurti ve guti,
babiller (babylonians) - garda ve karda,
asuriler (assyrians) - qurti ve guti, 
grekler (greks) - kardukh ve gordukh, 
ermeniler (armenians) - kortukh ve gortai-kh,
persler (persians) - gurd veya kurd,
süryaniler - (syrians) kardu ve kurdaye, 
ibraniler ve keldaniler (hebrews and chaldeans)- kurdaye, 
aramaik ve nesturiler (armamic and nestorians)- kadu,
erken islamik dönemlerin arap yazarları (arabs) - kurd (çoğul akrad),
avrupalılar ise m.s. 7. yüzyıldan itibaren (europeans) - kurd demişlerdir. 

milattan önceki tarihlerde mezopotamya da tarih sahnesine çıkmış birçok kavimlerin kürt asıllı olduğu yapılan araştırmalarda ortaya çıkmaktadır. mesela isimleri tarihlerde anılan; subaru, kurti, guti, lulu, kusi, kassit, mitanni, med, mannai, urartu, karduk, cyrtii, gord, kord, kardakes v.s. gibi kavimlerin çoğunun kürd olması çok yüksek olasılıktır. etimolojik olarak incelendiğinde bugünkü kürtlerin atalarından bahsedildiği anlaşılmaktadır.

coğrafya
kürtler, aslen türkiye, iran, irak, suriye, ermenistan devletlerinin sınırları içinde ve tarihsel olarakda kürdistan diye adlandırılan coğrafyada yaşayan, aryan kökenli etnik gruba mensup kişilerdir. kürt halkı nın kesin olarak nüfusu belli değildir; bu sayı, kaynağa göre 20 milyon ile 50 milyon arasında değişmektedir. kürtlerin çoğunluğu sünni müslümandır. iran'da yaşayan kürtlerinin çoğunluğu sünni, diğerleri ahli-hak ve şii dir. ayrıca alevi, yezidi, yahudi, zerdüşt ve hıristiyan kürtlerde vardır. avrupada ise 1.5 milyondan fazla kürt yaşamaktadır.

dil
kürt dili hint-avrupa dil ailesi içinde yer almaktadır. bu ailede yer alan iran dil grubu, kürtçeyi de içermektedir. daha açıkcası kürtçe irani diller ailesinin kuzeybatı grubu içindedir ve farsça dan bağımsızdır.
kürtçe, bugün türkiye, iran, irak, suriye, ermenistan diye bilinen değişik devletlerin sınırları içinde yaşamakta olan ve tarih boyunca kürdistan olarak bilinen coğrafyada konuşulur. dünyada tahminen 20-25 milyon insan tarafından konuşulmaktadır. kürtçe, irak ve kürdistan özerk bölgesinde resmi dil olarak tanınmışdır.
filolog (dilbilimci) abdülmelik fırat a göre kürtçede 100 binin üzerinde kelime vardır. 
kürt edebiyatı, halk edebiyatı ve yazılı edebiyat olarak ikiye ayrılır. sözlü edebiyat, yani halk edebiyatının tarihi binlerce yıl öncesine kadar dayanıyor. yazılı edebiyat ise bin yıl öncesine kadar dayanıyor. hemadani baba tahir (935-1010), kürt edebiyatının ilk yazılı örneğini, bin 100 yıl önce iran da arap alfabesiyle kürtçe yazmıştır.
kürtçe nin eski ve güçlü edebi ürünlere sahip diğer bir lehçesi de kurmanci lehçesidir. kurmanci lehçesiyle bu güne kadar ulaşmıştır şiirler yazan kürt şairleri arasında ilk akla gelenler elîyê herîrî (1425-1495), feqîyê teyran (1590-1660), melayê cizîrî (1570-1640) ve ehmedê xanî (1650-1707)'dir. ehmedê xanî nin mem û zîn adlı ünlü eseri ilk kez 1730'da çevrilip yayınlanmıştır.

tarih
kürtlerin anadolunun en eski halklarından biri olduğu yapılan genetik, etnografik, linguistik, etimolojik ve arkeolojik araştırmalarla gün ışına çıkmaktadır. dünyanın her köşesinde halklar yaşadı. ama mezopotamya nın, zagros'un ayrıcalığı var. yazının keşfedildiği yer burası. atın ilk ehlileştirildiği, ilk tekerleğin döndüğü, ilk aritmetik, tıp, ilk teleskopun yapıldığı, ilk destanın söylendiği, ilk şiirin yazıldığı, ticaret, dış ilişkiler, diplomasi, barış antlaşmaları, ilk türküler, ilk yontular, ilk tapınak, ilk mutfak, ilk şarabın keşfi ve ilk tiyatronun yaratıldığı insanlığa kucağını açmış bir yöre. işte bunların hepsinde kürt halkının alın teri vardır. mezopotamya bölgesini mezopotamya yapan dicle ve fırat nehir isimleride kürtlerden kaynaklanmaktadır.

1. antik çağda kürtler
medeniyetin beşiği olan mezopotamya yöresinin antik halklarından biri olan kürtler hakkında bir çok eski tarihçi ve coğrafyacı binlerce yıl evvel yazdıkları kitaplarda bahsetmektedir. bu kitaplarda ve eserlerde kürtlerin antik çağlardan bu yana yer aldığı, kurduğu birçok beylik, krallık ve devletlerden bahsedilmektedir. özellikle yunanlı ve romalı tarihçiler kürt tarihinin aydınlanmasına ışık tutmaktadır. anadolu, mezopotamya ve iran kaynakları kürtlerden bahsetmektedir.

mezopotamya ve kürtler
subaru krallığı
subarular ın yazılı tarihi hakkında ilk bilgileri hitit tabletlerinden almaktayız. buna göre yörenin ilk sakinleri mitanni adında bir devler kuran hurriler olmuştur. m.ö. 3000 ve 4000 yıllarında bölgede subarular ın yaşadıkları ve fırat isminin bu halk tarafından verildiği ileri sürülmüştür. subarular ın hurriler le aynı kökten geldikleri ve yeryüzünde madeni ilk işleyen kavim oldukları bilinmektedir. hatta işlenen madenlerin mezopotamya ya da ihraç edildiği anlaşılmaktadır. mezopotamya da gelişen kültürlerin kökenini burada aramanın daha doğru olacağı kanaatindedirler. m.ö. 17. yüzyıl içindede subarular mitanni krallığı nı kurdu.
subaruların kürt olduğuna dair tezler vardır. subar ların diğer adı suvar dır. subaru kelimesi kürtçedeki şivan kelimesinin bozulmuş hali olduğu iddia edilmektedir. kürtçede şivan çoban demektir. kürtlerin önemli bir bölümü bugünde çoban hayatı sürdürmektedir. erbil de subaruların bir bölümünün yaşadığı yerde tarihi kürt aşiret konfederasyonu olan zubari konfederasyonu subari-subaru adını halen taşımaktadır. irak da dışişleri bakanlığı yapmış hoşyar zebari adında bir kürt bakan dahi vardır. 

guti krallığı
zagros dağları ve aşağı zap nehrinin kıyılarında yaşayan ve bu günkü kürtlerin atalarından biri olan gutiler veya kutiler, m.ö. 2700 yıllarında bağımsız bir devlet kurar, gutiler - kutiler mezopotamyanın en eski halklarındandı. gutilerin bilinen 21 tane kralı olmuştur. guti-kuti iktidarı 2 asıra kadar sürmüştür. guti hanedanlığı daha sonra ise ur hanedanlığı tarafından sona erdirilmiştir. 
gutiler, mezopotamya kuzeyindeki akad memleketlerini m.ö. 2649 yıllarında işgal edip tam iki asra yakın, sümer ve akadları idare ettiler.
akadlar döneminde zagrosda yaşayan gutiler akad kralı naram-sin in ölümünden sonra kral adayları arasında yaşanan kavgadan faydalanarak akadları süpüren gutiler, demoralize olmuş akad ordusunu yendi. fırat nehri kenarında bulunan agade şehrini alarak imparatorluğuda ele geçirdiler. 
kürtler ortadoğunun en eski tarihlerinden birini oluşturmaktadır. tarih, antropoloji, etnografi, ve linguistik gibi değişik bilim dallarında uzman olan araştırmacıların büyük çoğunluğu gutileri kürtlerin ataları olarak saymaktadır. 
eric jensen kitabında: ortadoğunun kürtleri kürdistanda modern tarih daha muhafaza edilmemişken kürdistanda yaşıyorlardı diye yazmaktadır. mezopotamya tarihi uzmanı pennsylvania üniversitesi doğu bilimleri başkanı prof. ephraim avigdor speiser göre tarihte ilk kürt halkından bahsedilmesi m.ö 3000 yıllarında gutium adı altında gerçekleşmiştir. gutiumlular (kürdistan) hint-avrupa dili konuşmaktaydılar (morris). gutium kürdistanın ta kendisi olması bir tarafa etimologlara göre guti kelimesi dahi kürt kelimesin değişime uğramış şeklidir. prof. howorth a göre kurdistan adı gutium kelimesinden türemiştir. ve babilonyaların kullandığı khuradi veya quradu kelimesini guti adıyla bağdaştırmaktadır. guti ülkesi modern kürdistanın adıdır.
sayce ye göre kürt adı babiloncadaki quradu kelimesinden gelmektedir ve savaşçı anlamını taşımaktadır ve bu kelime van cıvarındaki halkın adından kaynaklanmaktadır.
ortadoğu uzmanı eğitimci dr. honigman a göre guti kelimesi kürt kelimesiyle aynıdır. guti, kurti adının iranize şekliyle telaffuz edilişidir. g>k dönüşümü olmuş. örneğin: kardeş kelimesinin gardaş kelimesine dönüşü gibi. etimolojik olarak r harfinin zamanla yutulmuş olması ise etimolojide doğal bir olgudur, dolayısıyla, ortaya guti çıkmış: guti-gurti-kurti. gutilerin yaşadığı güney kürdistan yöresinde halen judikan adlı kürt aşireti mevcuttur.
araştırmacı rawlinson a göre ise gut ilkel keldani dilinde sığır anlamına gelmektedir başka bir iddiaya göre ise guti kelimesi sümer kökenlidir ve yine (gud=öküz, sığır) bugünkü kürtçe de yer alan öküz, sığır sahibi olan halk anlamına gelmektedir. gutiler bugünkü soran kürtlerin yakın durmaktadır.

kuzey kürdistan bölgeleri

kuzey kürdistan türkiyede yer alan, kürdistan toprakları için kullanılan bir ifadedir.tarih boyunca kürtler bu bölge gerek siyasete,gerekse de kültürel yaşama yön vermişlerdir.bu bölgeye farklı coğrafyalardan göçen topluluklar kürt kültürünün etkisi altında kalmışlardır.bölge tarihsel süreçte farklı milletlerin egemenliği altında kaldıysa da,başlıca temel unsur olan kürtler asla bölgede azınlık durumuna düşmemiş ve kültürel benliklerini korumuşlardır.



kuzey kürdistan kendi içerisinde alt folklorik kürt kültürleri bulundurmaktadır.konuşulan dil genel olarak kurmanci ve zazaki lehçesi olsa da,bölgeler arasında konuşma yapısı farklılıklar göstermektedir.genel olarak kuzey kürdistanın baskın kültürlerine şunları örnek verebiliriz.
hakkari(colamberg) bölgesi:hakkari bölgesi kuzey kürdistanda kültürünü en üst düzeyde koruyan bölgelerin başında gelir.coğrafyası dağlık olmasından sebeb,dış dünyaya daha kapalı olması,kültürünü koruyabilmesine yardımcı olmuştur.bölge kültür alt benliği, hakkari il sınırları ile,şırnağın doğusu ve vanın güneyini içine alan coğrafyada etkilidir.
botan bölgesi:bölge siirtin doğu ilçeleri ile şırnağın başta cizre olmak üzere,botan çayına yakın ilçeleri,hakkarinin doğusu ve bitilisin hizan ilçesinin güneyini içine alan coğrafyadır.kürt kültürünün en güzel örnekleri bu bölgede gün yüzündedir.konuşulan dil daha batıda kalan kürtler tarafınan pek anlaşılmasada, bölge kürt kültür açısından çok zengindir.hakkari bölgesi gibi bölge genellikle dağlıktır ve bir çok doğal güzellikler bulundurmaktadır.
serhad bölgesi:amedin pasur(kulp) ilçesininden başalyıp,doğu anadoluda ardahana kadar çıkan bölge serhad olarak adlandırılmaktadır.bölge coğrafya olarak çok soğuk olmakla beraber,kültürel zenginlik olarak oldukça sıcaktır.kürt edebiyat tarihinde önemli bir rol oynayan ahmede xani bu bölgedendir.yine sözlü edebiyatta önemli bir yere sahip dengbej şakiro bu bölgenin insanıdır.
amed bölgesi:bölge amed ve çevresidinden oluşur.kürtlük bilnci oldukça yüksek bir bölgedir.yine kürtlerin en kalabalık şehri amed olması itibari ile kürtler açısından bir başkent özelliği taşır.
xerzan bölgesi:bölge batman ve siirtin doğsundan oluşur.
dersim bölgesi:dersim ve civarından oluşur.bölge mezhepsel olarak alevi ve zazadır.kürt ulusu açısından oldukça önem arzeder.dersim isyanı bu bölgede olmuştur.coğrafyası munzur çayı ile beraber bir doğa harikasıdır.

urfa ve batı fırat kürtleri:urfa,antep ve maraştan oluşmuştur.bölge türklerin yaşadığı şehirlere yakın olması itibarı ile en fazla asimilasyona uğrayan bölgedir.aynı zamanda düzlük ve platoların çok olması çoğrafyanın dış etkilere daha açık olmasını sağlamıştır.buna rağmen urfa bölgesi birçok değerli kürt büyüğü ve sanatçısı yetiştirmiştir.